Του Emanuel Lasker

ΕΝΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΑΜΑΝΤΙ!

Το παρακάτω μόλις εξασέλιδο – δυστυχώς αχρονολόγητο – άρθρο του Emanuel Lasker (1868-1941) σκακιστή, μαθηματικού και φιλόσοφου, φίλου του Albert Einstein και μαθητή του David Hilbert αποτελεί για μένα – συγχωρέστε μου την ενδεχόμενη υπερβολή – το καλύτερο συνοπτικό κείμενο για το Βασιλικό Παιχνίδι. Αποφάσισα να το μεταφράσω, κάτι που δεν ήταν καθόλου εύκολο, διότι θεωρώ ότι οποιοσδήποτε επιχειρήσει να το μελετήσει (όχι απλά να το διαβάσει!) θα βγεί πολλαπλά κερδισμένος. Ιδιαίτερα στην εποχή μας που η σύγχιση έχει χτυπήσει κόκκινο.

Σας εύχομαι Καλή Απόλαυση και ένα Ευτυχισμένο και Δημιουργικό 2025.

Στέλιος Τσεκούρας, Ηλιούπολη, 27/12/2024.

Το σκάκι, το παιχνίδι των ονειροπόλων, έρχεται από την Ασία, την πατρίδα όλων των εκπληκτικών ονείρων του ανθρώπινου είδους. Εκεί πέρα γεννήθηκαν η φιλοσοφία και η θρησκεία. Η Ασία είναι, όντως, η μητέρα όλου του πολιτισμού μας. Ανακάλυψε την πραγματικότητα και την ισχύ της δικαιοσύνης και της σοφίας. Η ατυχία της είναι ότι οι λαοί της μεγάλωσαν νωθροί και με χαμηλή ικανότητα αντίληψης. Τα σύγχρονα έθνη πιστεύουν στην εργασία και στην ακρίβεια της παρατήρησης, απ’ όπου και η πρόοδός τους. Η Ασία πιστεύει και πάντα πίστευε στο νου και στο πνεύμα.

Δημιούργησε την αστρονομία, τα μαθηματικά, την φυσική, μια φιλοσοφία της τέχνης και της ζωής και ανέδειξε ανθρώπους σαν τους Χαμουραμπί, Βούδα, Ζωροάστρη και Κομφούκιο. Αλλά τελικά η δύναμή της έγινε η αδυναμία της από υπερβολή. Αν ο Bacon ζούσε στην Ασία και δίδασκε το μεγάλο μάθημά του για την αξία της παρατήρησης και του πειράματος στους λαούς πέρα από τα Ουράλια, ο χάρτης του κόσμου θα ήταν, πιθανόν, πολύ διαφορετικός σήμερα. Εντούτοις παρά την αποτυχία της να συλλάβει την ισχύ της ανακάλυψης και της διόρθωσης των σφαλμάτων της φαντασίας οι οποίες ασκούνται από τα γεγονότα όπως αυτά πράγματι συμβαίνουν, η Ασία είναι ένας ζωτικός παράγοντας στον κόσμο. Οι ιδέες των αρχαίων μεγάλων ανδρών της έγιναν δυνατότερες καθώς προχωρούσαν τα χρόνια. Και από τα λεπτά όνειρά της η Ασία δεν είχε τίποτε λεπτοφυέστερο από το άπειρα παρεξηγημένο και με ελαφρότητα εκτιμημένο αλλά διαρκώς προοδεύον και αναπτυσσόμενο παιχνίδι του σκακιού.

Κάποιος σχεδιαστής στρατηγικής, ξεχασμένος από παλιά, επινόησε το παιχνίδι για να αποδείξει συγκεκριμένα την ισχύ της νόησης στο να κατευθύνει τις κινήσεις ανταγωνιστικών δυνάμεων. Άσχετα με το αν μάντεψε όλα όσα η σκέψη του περιείχε ή όχι, έστησε στον εαυτό του ένα παντοτινό μνημείο αν και ξέχασε να χαράξει πάνω σε αυτό το όνομά του. Με την ευχάριστη μορφή ενός παιχνιδιού έδωσε στον κόσμο τον πηλό πάνω στον οποίο μπορούν να χαραχτούν στρατηγικές ιδέες.

Οι κανόνες του σκακιού είναι γνωστοί σε πολλούς, αν και μόνον επιφανειακά. Το παιχνίδι παίζεται από δυο αντιπάλους, σε μια τετράγωνη πινακίδα χωρισμένη σε 8 επί 8 διαμερίσματα, με κομμάτια διαφορετικών σχημάτων τα οποία κινούμε στα 64 τετράγωνά της σύμφωνα με κάποιους κανόνες. Καθώς το παιχνίδι προχωράει αιχμαλωτίζουν αντίπαλα κομμάτια και τα βγάζουν από την πινακίδα. Αντικείμενο του παιχνιδιού είναι να αιχμαλωτίσουν το κομμάτι που λέγεται “Βασιλιάς”. Εκείνος που θα το πετύχει κερδίζει. Οι κανόνες υποτίθεται ότι μιμούνται την κινητικότητα και την ικανότητα μάχης που είχαν οι στρατιώτες του αρχαίου τύπου, αλλά η ιδιαιτερότητα της κατασκευής των κανόνων δεν παίζει ρόλο στην πραγματικότητα εφόσον δεν έχουν έκφραση στο νοητικό περιεχόμενο του παιχνιδιού και στην πρόθεση του άγνωστου επινοητή του να το κάμει παιχνίδι μάχης και στρατηγικής.

Το σκάκι είναι το πιο αρχαίο γνωστό παιχνίδι. Επιβίωσε μέχρι την εποχή μας και η δημοτικότητά του προοδεύει γρήγορα ανάμεσα σε όλα τα πολιτισμένα έθνη. Η ζωτικότητά του υποδηλώνει την επάρκειά του να γίνει το παιχνίδι του μέλλοντος. Άλλα γεγονότα αυξάνουν την πιθανότητά του να πετύχει τον στόχο του. Το μαχητικό πνεύμα βρίσκει σε αυτό μια αθώα έκφραση. Διδάσκει στρατηγική μέσω πειραμάτων. Και το ότι τα μαθήματά του στηρίζονται στον Λόγο και είναι εκ φύσεως αληθινά είναι δυνατόν να δειχτεί μέσα από μια στέρεα ανάλυση η οποία θα επιχειρηθεί στο παρόν άρθρο.

Τα γεγονότα ενός αγώνα αν και μας εντυπωσιάζουν αρχικά μέσω των αλλαγών στην ισχύ, στον πλούτο και στην ευτυχία που παράγονται από αυτά, έχουν την πλέον διαρκή επιρροή στην ηθική που μεταφέρουν. Έτσι τα περιστατικά του αγώνα για ανεκτικότητα που έγινε από την Εκκλησία εναντίον της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ξεχάστηκαν, αλλά το μάθημα του αποτελέσματός του ότι, δηλαδή, η ευημερία μιας κοινωνίας στηρίζεται μάλλον στην αγάπη και την  φιλανθρωπία παρά στην ισχύ έχει γίνει, έκτοτε, μια δραστήρια δύναμη στην ζωή του ανθρώπου. Έτσι, αν και ο Galileo πέθανε σε κατ’ οίκον περιορισμό και θεωρήθηκε, κατά την άποψη των συγχρόνων του, ηττημένος οι τελευταίες του λέξεις ήταν “E pur si muove” [και όμως κινείται] και ανακοινώνουν την ανεξαρτησία της αλήθειας από την επιρροή του δόγματος. Και ξανά, αν και οι πολιτικές αλλαγές της Γαλλικής Επανάστασης έχουν σβηστεί, αυτό το γεγονός άφησε μια διαρκούσα κληρονομιά στην Αρχή ότι η ευκαιρία οφείλει να είναι ίση για όλους.

Ωστόσο αφού οι αγώνες μπορούν να διαφέρουν ως προς τις εξωτερικές τους συγκυρίες υπάρχει μια κοντινή σχέση, περίπου ισότητα, στα ηθικά μαθήματα τα οποία μας διδάσκουν. Από αυτήν την άποψη ο πόλεμος, ο ανταγωνισμός, η αναζήτηση της ομορφιάς ή της αλήθειας είναι εγγενή στο παιχνίδι του σκακιού. Αυτό γίνεται επειδή ο κόσμος είναι κατασκευασμένος πάνω σε μια Αρχή απλότητας, οικονομίας και αρμονίας. Αν και οι πεποιθήσεις ως προς την φύση του κοσμικού στολιδιού δεν μπορούν να συναχθούν από την Λογική εφόσον είναι βασικές και επομένως αδύνατον να στηριχτούν σε άλλες απλούστερες πεποιθήσεις, εκείνο το οποίο υποτίθεται εδώ συμφωνεί με την συχνά επαναλαμβανόμενη εμπειρία και με την βαθύτατη σκέψη των καλύτερων ανδρών μας οι οποίοι αναζητούν την ενότητα και τον νόμο καθώς και την απλότητα σε αυτόν τον νόμο, στην φυσική, στην χημεία, στην βιολογία, στην τέχνη. Έτσι έχουμε την ελευθερία να υποθέσουμε την ουσιώδη δυνατότητα της ερμηνείας να επιδράσει στα διαδοχικά και συσχετιζόμενα γεγονότα των αγώνων.

Τούτη η ελευθερία δεν μας δίνει, φυσικά, την άδεια να επεκτείνουμε κάθε δυνατή εκδοχή της ηθικής των γεγονότων ενός αγώνα σε άλλους αγώνες. Η Αρχή δηλώνει μόνο ότι υπάρχει τρόπος να ερμηνεύσουμε τον αγώνα έτσι ώστε η ερμηνεία να αναφέρεται σε όλους τους δυνατούς αγώνες. Ότι με άλλα λόγια η ιστορία κάθε μάχης είναι μια αλληγορία αν η ιδέα την οποία μεταφέρει έχει κατανοηθεί σωστά.

Αυτή η άποψη του κόσμου έχει γίνει πειστική για εκείνον ο οποίος περνάει μέσα από την εξέλιξη ενός σκακιστή και υφίσταται λεπτομερή επεξεργασία από την σύγχρονη θεωρία και τέχνη του παιξίματος του σκακιού.

Ένας αρχάριος στο σκάκι κινεί τα κομμάτια χωρίς στόχο, οδηγείται από την τύχη μόνον. Έπειτα από πολλές δοκιμές μαθαίνει ότι είναι επικερδές να αιχμαλωτίζει τους στρατιώτες του εχθρού και ζημιογόνο το να χάνει τους δικούς του, εφόσον οι στρατιώτες αντιπροσωπεύουν τόσες πηγές για να πραγματοποιήσει το ματ. Έτσι μια εκτίμηση του πρώτου στρατηγικού νόμου, ότι η υπεροχή στην δύναμη είναι πλεονέκτημα προχωρεί αργά μέσα του αλλά στο τέλος σε μια πολύ ατελή κατάσταση. Έτσι όπως την γνωρίζει υπηρετεί τον πολύ χρήσιμο στόχο να τον ξαφνιάζει με τις αποτυχίες του να την εφαρμόσει. Οδηγείται επομένως να σκεφτεί ότι δεν είναι το πλήθος των στρατιωτών που αποφασίζει την έκβαση αλλά η δραστηριότητα που εκείνοι παρουσιάζουν μέσα στην μάχη. Βλέπει ότι η μεγαλύτερη δραστηριότητα πηγαίνει συνήθως μαζί με το μεγαλύτερο πλήθος, αλλά ότι εξαρτάται επίσης και από άλλους παράγοντες. Επιχειρεί να εντοπίσει αυτούς τους άλλους παράγοντες. Το μυστήριο κεντρίζει την φαντασία του. Κάθε παρτίδα για αυτόν είναι μια αναζήτηση της αλήθειας την οποία αμυδρά αντιλαμβάνεται αλλά η οποία φαίνεται να του αρνείται την σύλληψή της.

Όταν ο νους βρίσκεται σε κατάσταση θαυμασμού το σκάκι ασκεί μεγάλη γοητεία σε αυτόν. Η εντύπωση της αλήθειας ή του φυσικού νόμου στο πρώτο μισο-ασυνείδητο ξεκίνημά της είναι η έκσταση. Πράγματι κάθε έκσταση προέρχεται από εναρκτήριες νοητικές κινήσεις. Το συναίσθημα κερδίζει σε δύναμη όταν εκμηδενίζεται η τυφλή τύχη. Εφόσον όλοι οι παράγοντες που καθορίζουν το αποτέλεσμα μιας παρτίδας σκακιού υπόκεινται στην ανάλυση και στον Λόγο, η πρακτική του σκακιού είναι πλούσια με την ικανοποίηση που έρχεται από το κυνήγι αληθειών οι οποίες διαφεύγουν.

Αν ο σκακιστής που έχει φτάσει σε αυτό το στάδιο έχει ταλέντο οι πεπειραμένοι παίκτες λένε για αυτόν ότι μπορεί να “δει” συνδυασμούς και ότι είναι γεμάτος με εκπλήξεις αλλά του λείπει “δύναμη”. Οι κινήσεις του είναι ατομικά εξαιρετικές αλλά δεν έχουν συνοχή. Είναι ευρηματικός αλλά δεν δείχνει στοιχεία ότι είναι λογικός. Σαν σκακιστής βρίσκεται στην κατάσταση ενός αγρίου του οποίου οι αισθήσεις είναι τέλεια ανεπτυγμένες και του οποίου ο νους αρχίζει να αναπτύσσεται για να συλλάβει την φιλοσοφική αλήθεια. Όταν με σοβαρή και ειλικρινή προσπάθεια προχωράει παραπέρα εντυπωσιάζεται από την λογική των γεγονότων στην σκακιέρα. Διαμορφώνει για τον εαυτό του μια φιλοσοφία του σκακιού και έτσι ασυνείδητα βάζει τα θεμέλια για ένα “δικό του” στυλ. Από τακτικός γίνεται στρατηγικός, αντί να γνωρίζει και να εκμεταλλεύεται επιδέξια τις ευκαιρίες μαθαίνει πως να τις προετοιμάζει.

Αυτή η εξέλιξη απαιτεί ισχύ της θέλησης και ειλικρίνεια, διότι υπάρχει σταθερός πειρασμός να γλιστρήσει στον εύκολο δρόμο του οπορτουνισμού. Η αποκτηθείσα ευρηματική τακτική ικανότητα είναι αρκετή για να κερδίσει πολλά παιγνίδια στήνοντας παγίδες ή για να επινοεί αναπάντεχες διατάξεις. Και αρκετοί παίκτες σταματούν ως εκ τούτου την παραπέρα ανάπτυξη σε αυτό το επίπεδο. Μόνον εκείνος ο οποίος δεν ικανοποιείται με το να κερδίζει αλλά επιθυμεί να κερδίζει δυναμικά (by force) – δηλαδή απέναντι σε κάθε δυνατή άμυνα – ξεπερνάει πάντα τα εμπόδια που η ματαιότητα του χειροκροτημένου επιτεύγματος, μια επιθυμία να αποφύγει την εκνευριστική δουλειά καθώς και άλλοι αντιτιθέμενοι παράγοντες συσσωρεύονται στον δρόμο του.

Αν ο αναπτυσσόμενος μαιτρ στον αγώνα του ενάντια στον εαυτό του είναι νικητής, ο νους του συλλέγει από τις εμπειρίες του πάνω στην σκακιέρα και στην ανάλυση ένα απόθεμα καλά ορισμένων και αληθινών εντυπώσεων. Αν η ματαιοφροσύνη και η άκριτη υποκειμενικότητα τον ξεπεράσουν οι εντυπώσεις τις οποίες συλλέγει φέρουν την σφραγίδα των σφαλμάτων τους. Ετσι η “εκτίμηση θέσης” του δημιουργείται και αν είναι σωστή του επιτρέπει να αποφασίζει με μια ματιά ποια πλευρά έχει το πλεονέκτημα σε δοσμένη θέση. Και η μνήμη του εφοδιάζεται με μια σειρά από ελιγμούς και διαδικασίες προσαρμοσμένες σε μερικούς τύπους θέσεων και υπολογισμένες να φέρνουν πίσω στο σπίτι μερικά πλεονεκτήματα. Έτσι μαθαίνει πώς να κερδίζει μεθοδικά ένα απομονωμένο πιόνι ή να αλλάζει κομμάτια όταν το φινάλε είναι ευνοϊκό  ή να συγκεντρώνει τα κομμάτια του για μια επίθεση εναντίον του Βασιλιά ή να προωθεί μια αλυσίδα πιονιών σε μια από τις πτέρυγες με τους αξιωματικούς του τοποθετημένους με ασφάλεια πίσω από αυτά. Για την εκτέλεση αυτών των επιχειρήσεων έχει ανάγκη την ευρηματική ικανότητα που αναπτύχθηκε στο πρωταρχικό στάδιο  της εξέλιξής του και επίσης την ικανότητα να σχηματίζει ένα πλάνο και να το ακολουθεί συστηματικά μέχρι το λογικό του τέλος. Σε τούτο το τελευταίο στάδιο μελετά τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα τέτοιων πλάνων και ανακαλύπτει ότι για να είναι επιτυχημένα οφείλουν να στηρίζονται σε μια ποιότητα που μοιάζει με δικαιοσύνη (akin to justice). Παρατηρεί ότι καμμιά επίθεση όσο λαμπρά εκτελεσμένη ή όσο ιδιοφυώς επινοημένη δεν μπορεί να πετύχει με την βία παρά μόνον αν στηρίζεται σε μια ανωτερότητα του επιτιθέμενου ή σε μια αδυναμία της θέσης του αντιπάλου.

Έτσι ο μαιτρ μαθαίνει να αποφεύγει επιθέσεις οι οποίες παρασύρουν τους πιο αδύνατους παίκτες αλλά αποκτά εκείνη την οικονομία προσπάθειας η οποία κάνει ξεκάθαρες και ορμητικές και δύσκολο να αποκρουστούν τις επιθέσεις που επιχειρεί.

Αν το “σκάκι” στην παραπάνω συζήτηση αντικατασταθεί από διαφορετικού ονόματος αγώνα και οι τεχνικές λεπτομέρειές του αντικατασταθούν με εκείνες του άλλου, η περιγραφή παραμένει ακόμα αληθής. Η απόκτηση ικανότητας ή γνώσης ή ηθικών ιδεών ακολουθεί κατ΄ ουσία τις ίδιες, ανεξάρτητες από το περιβάλλον ή το υποκείμενο, διαδρομές. Οι φάσεις της εξέλιξης συμπεριλαμβάνουν πάντοτε ένα τεχνικό και ένα τακτικό μέρος, μια διαδικασία εμβάθυνσης της φαντασίας έτσι ώστε να γίνει κατάλληλη για να ανακαλύψει ένα λογικό σχέδιο ή πρόγραμμα λειτουργικό, μια συγκριτική μελέτη τέτοιων σχεδίων και τελικά η απόκτηση της μέγιστης οικονομίας στην εκτέλεσή τους.

 Και οι δυνάμεις οι οποίες αντιτίθενται στην πρόοδο είναι ουσιαστικά οι ίδιες όπως και στο σκάκι. Η υποκειμενική άποψη, η προκατάληψη, ο πειρασμός να πετύχουμε φτηνές επιτυχίες, η αναζήτηση χειροκροτημάτων η πιο έντονη από εκείνη του άψογου επιτεύγματος, μια επιθυμία να γλυτώσουμε αβράβευτο κόπο και όχι να αναπτύξουμε παραπέρα την αυτοεξέλιξη.

Η θεωρία του σκακιού διδάσκει την Αρχή μέτρησης της αξίας των κομματιών μέσω της ικανότητάς τους για επιτεύγματα και ότι ένας παίκτης άπειρης ικανότητας θα πετύχαινε με τα κομμάτια του έναν βαθμό κρίσιμης δραστηριότητας σε ακριβή αναλογία με αυτές τις δυνατότητες. Επισημαίνει την ακραία σημασία της οικονομίας προσπάθειας στην άμυνα, δικαιοσύνης στην επίθεση και οικονομίας χρόνου, ή μάλλον “οικονομίας tempi” στην ανάπτυξη. Διαβάζεται έτσι σαν μια φιλοσοφία ή σαν ένας κώδικας ηθικής.

 Επομένως το σκάκι είναι καθρέφτης της ζωής. Δείχνει πως θα μπορούσε να είναι η ύπαρξη αν η τύχη είχε εξ’ ολοκλήρου εκμηδενιστεί, ακόμα και η ευκαιρία. Σε αυτή την διάσταση απεικονίζει τις διάφορες φάσεις της ζωής αληθινά σε κάθε λεπτομέρεια. Το συνολικό δράμα του πειρασμού, της αμαρτίας και της τιμωρίας αναδεικνύεται εκεί σε μινιατούρα.

Ενα τέτοιο παιχνίδι δεν μπορεί να πεθάνει ποτέ. Και αφού ο κόσμος προχωράει και ο νους και η νόηση επιτυγχάνουν προοδευτικά ανώτερες αξίες, η πρακτική του σκακιού, με την δυνατότητα για εύκολη διασκέδαση και με την πολλαπλότητα των βαθιά ανθρώπινων και ωστόσο λογικών μερών του, το καταδικάζει να γίνει το παγκόσμιο χόμπι.

Emanuel Lasker.